Lubert Priems van Stichting Laudio vertelt
Het begon allemaal met een wetenschappelijk onderzoek naar het belang van eigen taal in de ouderenzorg door Hoogleraar Taal-cultuur in Limburg Leonie Cornips en cultureel antropologe Jolien Makkinga. Het groeide uit tot een belevingskunstwerk bestaande uit Klankkasten, dat inmiddels al in vijf verschillende varianten door Nederland en België gaat. Lubert vertelt over dit bijzondere project. En hij deelt zijn ervaringen met Fonds Sluyterman van Loo.
Hoe zet je een wetenschappelijk onderzoek om naar Klankkasten?
“Leonie en Jolien hebben voor het onderzoek echte verhalen opgehaald in een verpleeghuis. Dit zijn ervaringen van de ouderen: hoe het is om in een verpleeghuis te (gaan) wonen. Deze verhalen zijn door Jacqueline Kerkhof vertaald in een script. De verhalen in dit script worden verteld door een vrouwelijk personage dat verhuist naar een verpleeghuis.
In iedere provincie vertelt een ander ‘zus’ het verhaal. In Limburg is het Mia, in Brabant Miet, in Twente Marie, in Vlaanderen heet ze Mariette. Onze nieuwste zus is de Turkse Meral. Het script laten we inspreken door een echte bewoner. De opnamen worden uiteindelijk omgezet in ‘klankkasten’. Deze kasten vertellen het verhaal in audio, maar ook door middel van licht en bewegings-, geur- en geluidseffecten. Zo willen we alle zintuigen prikkelen.”
Wat gebeurt er vervolgens met de kasten?
De klankkasten plaatsen we op verschillende locaties. Dit zijn buurthuizen en musea, maar vooral ook zorglocaties. Op die manier willen we zo dicht mogelijk bij de ouderen en de zorgverleners komen. We krijgen daar vaak een lege kamer of een zakelijke vergaderzaal aangewezen. Deze komen letterlijk vol te staan met onze klankkasten. De kasten zijn meestal tweedehands meubels. Deze meubels staan wat mij betreft voor de ouderen van vandaag. Hier en daar is er een krasje of misschien een deurtje scheef, maar ze staan allemaal netjes in de boenwas en we laten ze stralen!
“De klankkasten staan voor de ouderen zelf: hier en daar is er een krasje. Maar ze staan allemaal netjes in de boenwas en we laten ze stralen!”
Het onderzoek was vooral gericht op het belang van eigen taal in de ouderenzorg. Hoe belangrijk is taal voor ouderen volgens jou?
“Zodra ouderen een zorgvraag krijgen en in een verpleeghuis terechtkomen, moeten ze veel uit handen geven. De aardappels hoef je niet meer te schillen, de afwas hoef je niet meer te doen. Je geeft bijna alle regie uit handen. Er is nog een ding van jou, dat is je thuistaal of moerstaal (moedertaal). Dit komt als een soort vanzelfsprekendheid weer naar boven. Zo wordt taal een houvast, troost en een anker.
Tegelijkertijd is het ook een medicijn. Het is helend om gelijksprekenden tegen te komen. We zien dat het geluksgevoel onder ouderen dan gelijk omhoog gaat. Het maakt niet uit of je in een Brabants, Turks of Limburgs dialect bent opgevoed. Als je jouw thuistaal hoort, dan voel je je thuis. Ookal zit je in een voor jou totaal vreemde omgeving. Dit is uiteindelijk ook een van de belangrijkste conclusies uit het onderzoek. Met taal kunnen we het welzijn van ouderen echt verbeteren.”
Wat zijn de resultaten van dit project?
“We zien vooral veel bewustwording. Er zijn al beleidsaanpassingen gedaan bij zorglocaties. Zo wordt er bijvoorbeeld bij de intake gevraagd: in welke taal wilt u het liefst aangesproken worden? Dat is al winst. We merken ook dat er steeds meer vraag uit de zorg komt naar de klankkasten. Zo krijgen sommige stagiaires onze podcast te horen om meer te leren over het onderzoek. Daar is uiteindelijk zelfs een lesprogramma uit gekomen over het belang van taalgebruik in de ouderenzorg.
Het mooie is: één woordje kan al het verschil maken. Dat maakt echt al dat je mensen makkelijker mee kan nemen om te douchen, of dat die spuit minder pijn doet als hij gezet wordt. En het kost de zorg niks, alleen inlevingsvermogen. Dat is wat we met dit project heel graag willen bereiken. En dat lukt echt iedere keer weer.”
Jullie brengen de klankkasten ook terug op locatie, bijvoorbeeld in de zorglocaties. Hoe reageren de ouderen zelf op de kasten?
“In het begin was ik weleens bang dat ouderen met dementie er knettergek uit zouden komen. Er is niet alleen audio, maar ook een geluidseffect, een geureffect en lichtanimaties. Er gaan zelfs koffiemolens draaien! Toch gaat het altijd goed. Mensen komen ontroerd naar buiten en kunnen weer lachen. Mensen gaan vaak ‘aan’ op een klein woordje dat ze vroeger ook spraken, of een situatie die voor hen herkenbaar is. Om ouderen op die manier een lach op hun gezicht te geven, dat is de kroon op ons werk!”
“Mensen gaan vaak ‘aan’ op een klein woordje dat ze vroeger ook spraken, of een situatie die voor hen herkenbaar is.”
Bij Fonds Sluyterman van Loo staan cultuur en verbinding centraal. Kun jij met jouw ervaringen uitleggen waarom dit juist voor ouderen zo belangrijk is?
“Wat je ziet is dat de drempel voor ouderen om naar een museum of theater te gaan heel groot wordt. Gewoon omdat ze simpelweg niet meer mobiel zijn of het geld niet meer hebben. Ik vind het heel mooi om in hun eigen wereld de cultuur weer dichtbij te brengen. Letterlijk, doordat we met de klankkasten naar hen toe reizen. Maar ook figuurlijk, omdat we zo dicht in hun belevingswereld komen.
In ons project zit ook een participatie-element. Ouderen kunnen zelf een kaartje schrijven en in de brievenbus bij Mia of een andere zus achterlaten. We hebben nu ook toegevoegd dat ouderen zelf een klankkast kunnen maken. Daar zitten kleine spelletjes in, zoals een kastje vullen met hun eigen dialectwoorden. Dit werkt heel activerend en verbindend.”
Hoe ziet de toekomst van de Klankkasten eruit?
“We gaan door met het uitbreiden van de zussen. In Groningen komt er een zus bij en ook vanuit Amsterdam is er interesse. Tegelijkertijd zijn we samen met Fonds Sluyterman van Loo bezig om het project te verduurzamen naar een digitale klankkast. Het is de bedoeling dat je straks de klankkasten overal kunt oproepen via een tablet.”
Hoe is de samenwerking met Fonds Sluyterman van Loo
“Dankzij Fonds Sluyterman van Loo kunnen we dit project al sinds 2018 doen. Ik ervaar de samenwerking als heel waardevol. De verschillen tussen fondsen zijn heel groot. Soms moeten we als makers een plan A, B én C hebben voor iets überhaupt wordt goedgekeurd. Dit kan je heel erg remmen in je creativiteit. Als je dan al een toekenning krijgt, is er vervolgens het risico op tunnelvisie: je moet het precies uitvoeren zoals het is ingediend. Het gevaar is dat je als maker dan geen verrassingen of kansen meer ziet.
Bij Fonds Sluyterman van Loo voelt het voor ons veel meer gebaseerd op vertrouwen. Natuurlijk moeten we nog steeds een plan maken en eindverantwoordelijk schrijven. Logisch, geld krijg je niet zomaar. Maar er is ruimte om te overleggen en zaken aan te passen als dat nodig is. Dat is heel fijn.”
Wat zijn volgens jou de dingen waar je rekening mee moet houden als je een project begint?
“Ik ben er heel erg voor om er zo open mogelijk in te gaan. Natuurlijk heb je zelf kennis, ervaring en bagage, maar blijf weg van je eigen beeldvorming. Ouderen zitten niet alleen maar achter de geraniums. Ze zijn fragiel, kwetsbaar, maar ook heel stoer. Soms zijn het juist ook helemaal geen leuke mensen. De kunst is om ze in hun hele kleurenpalet te laten zien. Mijn tip is dus: laat je verrassen en probeer je eigen vooroordelen en beeldvorming opzij te zetten.”
“De kunst is om ouderen in hun hele kleurenpalet te laten zien.”
Hoe kijk je vooruit?
“We hopen vooral dat er heel veel ouderen en zorgmedewerkers mogen genieten van dit inspirerende project. En dat de kennis vervolgens ook toegepast wordt in de dagelijkse praktijk. Verder hoop ik dat we nog verder kunnen groeien. Door de zussenfamilie uit te breiden, maar ook door een nog beter product weg te zetten. Ik doe het niet alleen. Ik werk samen met lichtanimator Michael Yallop en audio-editor Arno Peeters. We tillen elkaar steeds weer naar een hoger niveau. De techniek wordt stabieler en beter. De verhalen worden sterker. Dat is een groeiproces. Juist daarom is het zo fijn dat we van Fonds Sluyterman van Loo de ruimte en het vertrouwen krijgen om te groeien!”
Ook een project starten?
Wij geloven dat actieve kunstbeoefening het levensplezier van ouderen stimuleert. Daarom betaalt Fonds Sluyterman van Loo mee aan initiatieven die ouderen activeren en stimuleren. Wilt u een financiële bijdrage voor uw project aanvragen bij ons ouderenfonds? Lees hier meer.
