Literatuur als middel voor verbinding en activatie. Het klinkt heel simpel. Het is het wat Akke Visser en Marije Wilmink, oprichters van de Culturele Apotheek, doen. Hun samenleesgroepen blijken een succesvol middel om het levensplezier van ouderen te vergroten. Akke Visser vertelt hoe het project tot stand gekomen is, hoe de samenwerking met Fonds Sluyterman van Loo is en wat de ambities zijn voor de toekomst.
Kun je eens uitleggen hoe het project er precies uitziet?
“Het is eigenlijk een heel simpel concept. We organiseren samenleesgroepen. We zorgen voor mooie teksten, gedichten, fragmenten uit romans of korte verhalen. Daarnaast trainen we leesbegeleiders die verschillende samenleesgroepen in het land begeleiden. Dat kan in een bibliotheek zijn, een buurthuis of een zorginstelling. Iedereen krijgt een tekst voor zich en vervolgens wordt deze heel rustig voorgelezen. Hierna wordt er in de groep over de literatuur gesproken. Niet per se over de literaire kwaliteit, maar veel meer over vragen zoals: wat brengt het bij jou naar boven? Waar moet je aan denken? Wat raakt je? De trainers zijn er voor het faciliteren van deze gesprekken.
Wat er dan gebeurt is heel bijzonder. Als je een mooie tekst hebt om over te praten, stap je meteen voorbij de koetjes en kalfjes. Je ziet dat mensen in de leesgroepen meteen de diepte met elkaar ingaan. Je hebt het over thema’s als liefde, verlies, de natuur, herinneringen, familie. Het gaat met dit project dus aan de ene kant om het genieten van mooie verhalen en gedichten. Aan de andere kant gaat het om elkaar ontmoeten en écht een goed gesprek voeren.”
“Als je een mooie tekst hebt om over te praten, stap je meteen voorbij de koetjes en kalfjes.”
Hoeveel van dit soort groepen zijn er nu?
“We hebben nu zo’n zestig groepen op verschillende plekken in het hele land. We zitten van Amsterdam, Uden tot Groningen. Noem maar op!”
Fotograaf: Xander Remkes
Hoe lang blijven de samenleesgroepen bestaan?
“We doen dit nu vijf jaar. Ik denk dat er in de afgelopen jaren maar tien groepen zijn gestopt. Het is natuurlijk wel zo dat er deelnemers afvallen of bij komen. Het concept is ook laagdrempelig. Je hoeft je niet aan te melden, je mag aan komen waaien wanneer je wilt. Ook onze vrijwilligers blijven lang verbonden aan de groepen. Er ontstaat zo echt een band tussen vrijwilligers en de deelnemers.”
Hoe zijn jullie erbij gekomen?
“Onze eigen liefde voor literatuur is het startpunt geweest – en het is nog steeds een hele belangrijke drijfveer voor ons. We zijn heel klein begonnen. We gingen in witte jassen festivals af en schreven mensen boeken voor op recept.
We zijn nu zo’n zes jaar geleden in aanraking gekomen met de methodiek voor de samenleesgroepen in Engeland. Shared reading heette het daar. We zagen een lezing van degene die de methode ontwikkeld had en waren gelijk enthousiast. Het paste zo goed bij wat wij deden met onze culturele apotheek. Er zit een hele gedachte achter: hoe maak je literatuur zo toegankelijk dat iedereen mee kan doen, en dat mensen er meer aan hebben dan alleen een “mooi verhaal”. Marije en ik hebben ons laten trainen in Engeland en hebben het concept naar Nederland gehaald. In Nederland zijn wij de enige organisatie die dit aanbiedt.”
Hoe ziet de doelgroep eruit?
“Dat is heel verschillend. Je moet je voorstellen dat lezen van literatuur vaak wordt gezien als iets waar je hoogopgeleid voor moet zijn. Wij maken het juist laagdrempelig. We lezen in wijken waar veel laaggeletterden wonen, zoals Rotterdam Feyenoord, we lezen met Turkse vrouwengroepen, of in groepen met mensen met beginnende dementie.
Als je op deze manier samen leest, dan wordt het voor iedereen toegankelijk. Je hoeft niks voor te bereiden, de teksten worden ter plekke voorgelezen. Er is koffie en thee, het is gezellig. Juist ook mensen die niet veel lezen of misschien niet meer kunnen lezen, kunnen op deze manier meedoen.”
Fotograaf: Xander Remkes
Lezen met ouderen met dementie, dat lijkt me best lastig?
“Door deze groep wordt het juist heel erg gewaardeerd, omdat het kwalitatief goede teksten zijn. Ouderen voelen zich hierdoor serieus genomen. Dat is een heel belangrijk aspect. Dit komt omdat het over wezenlijke thema’s gaat. Een goed gedicht brengt meteen iets bij je naar boven. Je hebt dan meteen gespreksstof. “
Aan de ene kant maken jullie de literatuur toegankelijk, maar aan de andere kant is de literatuur dus een opening om in gesprek te gaan?
“Ja, die dingen gaan echt hand in hand. Dat past ook heel goed bij ons als Culturele Apotheek. Wij organiseren met onze stichting allerlei activiteiten die te maken hebben met literatuur en welbevinden. Hierbij zoeken we steeds de verbinding tussen het dagelijks leven en literatuur. Daarmee zijn wij uniek in Nederland. Je hebt veel literaire organisaties, die richten zich vooral op literatuurliefhebbers. En je hebt leesbevorderingsorganisaties, maar die zitten weer vooral in op het lezen zelf. Wij proberen de verbinding te zoeken. We willen laten zien dat literatuur er voor iedereen is. En dat is wat we ook echt zien ontstaan in de groepen.”
“We willen laten zien dat literatuur er voor iedereen is. En dat is wat we ook echt zien ontstaan in de groepen.”
Wordt de literatuur ook afgestemd op de groepen?
“Een beetje. We selecteren zelf de teksten en daarin zorgen we vooral dat er veel afwisseling is in de thema’s die besproken worden. Maar we vinden het ook belangrijk dat er een breed palet aan literatuur wordt aangeboden. Als we lezen met mensen met beginnende dementie, dan moeten de teksten natuurlijk niet te lang zijn. Dus we proberen het wel op dat soort vlakken af te stemmen.”
Hoe reageren ouderen?
“Het triggert altijd wel iets bij iemand. Dat kan zijn een emotie, een herinnering of een associatie. Er is altijd wel een reden waarom iemand geraakt wordt en dat ook letterlijk zegt. Vervolgens ga je daarmee in zo’n groep het gesprek aan.
We evalueren onze groepen regelmatig. Wat mensen heel vaak teruggeven, is dat ze weer eens andere perspectieven horen. Dat is iets wat voor ouderen echt meerwaarde biedt. Mensen horen hoe anderen ergens over denken. Dat zet je zelf ook weer aan tot denken. Het is iets wat we, naast de mooie teksten en mooie ontmoetingen, heel vaak terughoren.”
Hoe bereiken jullie de deelnemers die meedoen
“Dat laten we zo veel mogelijk aan de locaties zelf. Wij bieden training, bieden materiaal en ondersteunen de vrijwilligers. Locaties kunnen zich bij ons melden als ze hiermee aan de slag willen. Wij hebben wel materiaal zoals flyers en posters gemaakt waarmee locaties deelnemers kunnen werven. En we kunnen natuurlijk altijd meedenken!”
Voor FSvL zijn Cultuur en Verbinding natuurlijk ook twee belangrijke pijlers in projecten die zij steunen voor ouderen. Kun jij vanuit jouw ervaring eens aangeven hoe belangrijk dit is?
“Ik denk dat het echt van wezenlijk belang is, omdat het een manier is om mensen serieus te nemen. Dat is een van de belangrijke dingen die wij terugkrijgen, maar ook iets waar ik zelf heel erg in geloof. Heel veel ouderen krijgen niks meer aangeboden wat op niveau is. Er wordt eigenlijk vanuit gegaan dat ze vooral dingen niet meer kunnen. Zeker als ze leven met dementie. Een goed gesprek voeren geeft het gevoel dat je er weer bij hoort. Dat geldt ook voor in aanraking komen met hoogwaardige cultuur.
Dat serieus genomen worden, echt meedoen, en je verhaal kwijt kunnen. Dat is wat de verbinding tussen cultuur en ontmoeten zo sterk maakt. Bovendien prikkelt literatuur – net als andere culturele vormen – de verbeelding en ook dat is enorm waardevol voor mensen, zeker ook voor mensen die leven met dementie”
“Dat serieus genomen worden, echt meedoen, en je verhaal kwijt kunnen. Dat is wat de verbinding tussen cultuur en ontmoeten zo sterk maakt.”
Hoe ervaar je de samenwerking met Fonds Sluyterman van Loo?
“Wat ik heel prettig vind, is dat het fonds echt gericht is op meedenken. Het wordt je als initiatiefnemer makkelijk gemaakt. De processen zijn bijvoorbeeld niet ingewikkeld. Dat is heel fijn. Je bent soms zo veel tijd kwijt aan formulieren en verantwoordingen. Ik heb gemerkt dat het bij Fonds Sluyterman van Loo allemaal wat makkelijker gaat. Dat straalt voor mij ook vertrouwen uit.
Fonds Sluyterman van Loo ondersteunt ons al een hele tijd. Toen we net bezig waren met een pilot, heeft het fonds al ondersteuning gegeven. Nu zitten we in een programma van het Oranjefonds waarin we proberen om samenlezen te verduurzamen. Dat ondersteunt Fonds Sluyterman van Loo ook. Op deze manier kunnen we werken aan landelijke uitrol.”
Heb je nog tips voor mensen die zelf een project starten?
“Begin klein. We starten altijd een kleinschalige pilot als we iets nieuws willen doen. Ik vind dat dit heel veel inzicht geeft en dat het ook voor jezelf heel fijn is. Daarmee maak je het behapbaar. Je kunt testen: wat werkt wel en wat werkt niet.
Als je voor de doelgroep ouderen aan de slag gaat, dan is het nuttig om samen te werken met partijen die deze doelgroep goed kennen. Dat kunnen zorginstellingen zijn, maar ook stichtingen. Zij hebben de achterban. Kijk dus wat je zelf kunt doen, maar ben ook reëel in wat minder goed bij je past. Bij ons past de inhoud. Het bereiken van de doelgroep past weer beter bij anderen.
Als het gaat om een fondsaanvraag, dan is het fijn om voor je een aanvraag doet even te overleggen met het Fonds. Bijvoorbeeld of een aanvraag doen zin heeft, maar ook om elkaar gewoon even te leren kennen. Je gaat toch een samenwerking aan. Als het even kan, zou ik contact opnemen.”
Hoe kijk je vooruit, wat zijn jullie ambities?
“Onze droom is dat we in alle gemeentes van Nederland leesbegeleiders hebben getraind. Zodat iedereen die wil, een samenleesgroep in de buurt kan tegenkomen. Een landelijk netwerk van vrijwilligers is onze droom. Daar werken we stapsgewijs naartoe.
We zien dat het concept steeds bekender wordt. We geloven erin dat we heel Nederland kunnen bereiken, omdat ons concept zo simpel is. Je hebt geen dure materialen nodig, alleen koffie, thee,een leestafel en bijzonder leesvoer. Komende tijd is het voor ons vooral belangrijk om de basis goed op orde te krijgen, om die landelijke dekking te bereiken. Zo kunnen we zo veel mogelijk mensen bereiken!”
Ook een project starten?
Wij geloven dat actieve kunstbeoefening, zoals het lezen van literatuur, het levensplezier van ouderen stimuleert. Daarom betaalt Fonds Sluyterman van Loo mee aan initiatieven die ouderen activeren en stimuleren. Wilt u een financiële bijdrage voor uw project aanvragen bij ons ouderenfonds? Lees hier meer.
